ابوریحان در رویارویی با اوهام و خرافات

5. از روزگاران بسيار قديم، که گويا به عهد ساسانيان و به قول ابوريحان «ايام اکاسره» می‌پيوسته؛ در روستای رويدشت اصفهان، قطعه سنگی بوده است که آن را سنگ مهره و مهرهٔ تذرگ (- مهره تگرگ)[۶] می‌گفتند؛ و تازيان آن‌را حجر البرد ناميدند.

مردم آن نواحی معتقد بودند که به وسيلۀ آن سنگ آفت تگرگ از باغ‌ها و مزارع ايشان رفع می‌شود؛ و هر وقت ابری سياه، که احتمال تگرگ در آن می‌رفت، مشاهده می‌کردند آن سنگ را بر کنگرۀ باروی شهر يا قلعۀ دهکده می‌آويختند و عقيده داشتند که آن ابر زايل خواهد شد و کشت و کارشان از آن آفت محفوظ خواهد ماند.

ابوريحان آن را بالمرّه باطل و واهی می‌داند؛ و می‌گويد که پيشينگان در کتب فلاحت، مطالبی بس‌رکيک‌تر و رسواتر از «سنگ مهره» نوشته‌اند؛ از اين قبيل که چون دختری دوشيزه برهنه و با خروسی سپيد به صحرا آيد؛ يا سنگ‌پشتی را بر پشت خوابانيده در پشته‌ای دفن کنند آفت تگرگ به مزارع ايشان نرسد.

و هندوان برای اين مقصود، به افسون و طلسمات برهمنان پناه برند؛ و از اين روی در آن مواقع، بازار افسون‌گران و طلسم‌نويسان گرم گردد و از اين راه ارتزاق کنند.

و اين همه، منبعث از ضعف نفس و درماندگی و بيچارگی بشر در مقابل حوادث طبيعت؛ و گريختن او از پی‌جويی اسرار طبيعی و علل برهانی به جای قبول افکار خرافی و اوهام هذيانی است.

آن‌گاه می‌گويد که ظاهراً، سبب رسوخ آن عقيدۀ باطل در اذهان عوام اين است که اتفاقاً، خاصيت ابر تگرگ‌بار اين است که گاهی در رگبار، در يک بخش از مزارع می‌بارد و در بخش مجاورش نمی‌بارد؛ اين است که آن بخش را که تگرگ نرسيده است به‌حساب اثر «سنگ مهره» می‌گذاردند؛ و برای بخش آفت‌خورده علل و اسباب عاميانۀ خرافی می‌تراشيدند؛ و اين امر شبيه است به کار منجمّان حَشوی و مردمان عامی؛ که به محض اين‌که از منجّمی به تصادف، يک سخن راست شنيده شد، همهٔ عمر دروغ او را باور می‌دارند.[۷]

6. چوبی بود که از ميان آن هر سال يک‌بار آب برون می‌جوشيد و مردم جرجان (- گرگان) آن را بر معجزه و خرق عادت حمل می‌کردند و بدين سبب آن چوب را مقدّس و محترم می‌شمردند.

ابوريحان، علّت طبيعی معقول برای آن ذکر می‌کند که هيچ ارتباط با کرامت و اعجاز ندارد.[۸]

7. داستانی را که از ستون آهن هفتاد ذراعی قندهار در کتب متقدّمان و افواه مردمان شيوع داشته است تکذيب می‌کند و آن را شبيه خرافه می‌شمارد.[۹]
8. در کيفيّت غوص و عمل غوّاصی برای استخراج مرواريد و مرجان، داستان‌های خرافه‌آميز را که ما بين عوام شهرت داشته؛ و حتّی در مؤلّفات فضلای قديم از قبيل يعقوب بن اسحاق کندی و نصر بن يعقوب دينوری نيز سرايت کرده بوده است، همه را ابطال می‌کند و طريق صحيح معقول آن‌را نشان می‌دهد. [۱۰]
9. چنان‌که در صفحات قبل هم اشاره کرديم ابوريحان، به طور کلّی امور غيرعادّی مخالف عقل را از قبيل افسون و رقیه و عوذه و اَحراز و طلسمات و نِيرَنجات [نیرنگات] و احکام نجوم و زجر و فال و عيافت و کهانت و سحر و جادو و امثال آن، همه را خرافۀ ياوه و معتقدان آن را عامی جاهل می‌خواند؛ و علّت ظهور و رواج آن امور و آن عقايد را، همان ضعف و عجز نفوس و اضطرار انسانی را در مقابل پيش‌آمدهای ناگوار زندگانی و بلاهای آسمانی می‌داند.[۱۱]
10.