واژگان فارسی در عربی
و
چِسانی راه‌یابی آن‌ها

چند نکته که برای بازشناختن کلمه‌های فارسی عربی‌شده باید به‌دیده گرفت.

پیش از آن‌که نکاتی را که به‌جهت بازشناختن کلمه‌های فارسی درآمیخته به‌زبان عربی باید در نظر داشت، یادآوری کنیم، لازم است سخن کوتاهی در زمینه چگونگی تدوین زبان عربی در آغاز‌های پیدایش و رویش تمدّن اسلامی، به‌صورت علمی بگوییم که بخش عمده این کار بزرگ، به پایمردی و کوشش دانشمندان ایرانی انجام گرفته است، روشن‌شدن این مطلب موجب خواهد شد، به راز شکل‌های گوناگونی که از یک کلمهٔ معرب و مشتقات آن، که در فرهنگ‌های عربی ضبط شده است آسان پی ببریم و شکل فارسی کلمه را بهتر بشناسیم.

می‌دانیم که تا پیش از نزول قرآن کریم، آثار کتبی درخور توجهی در میان عشیره‌های عرب، پدید نیامده بود و هر تیره از تیره‌های عربی، به‌حکم طبیعت، چنان‌که در همه جهان رایج است، لهجه ویژه‌ای می‌داشت که با لهجه‌های تیره‌های دیگر، کمابیش، تفاوت می‌‌کرد. در این لهجه‌ها، صداهای حروف نیز گاهی فرق می‌کرد. مثلاً تیره‌هایی در یمن بود که صدای «ق» را «ک» تلفظ می‌کرده‌اند. این‌که در فرهنگ‌های عربی می‌‌بینید یک کلمه در یک معنی هم به «ق» و هم به «ک» یا هم به «ص» و هم به «س» و مانند آن ضبط شده است، به جهت همین نکته است که گفته شد؛ یعنی در هر تیره، کلمه را به یک شکل می‌گفته‌اند. هم‌چنان‌که امروز نیز در مصر «ق» را «الف» تلفظ می‌کنند و حرف «ج» را «گ»، یا در عراق، برخی حروف را در زبان بومی، به صدای دیگری غیر از صداهای متداول در کشورهای دیگر عربی می‌گویند.

در هر یک از تیره‌ها، بسیاری از لغت‌ها دارای معنی خاصی بود که همان لغت در تیره دیگر، آن معنا را نمی‌رسانید و در معنی دیگری به‌کار می‌رفت. همین روش درباره اَشکال مصدرهای ثلاثی‌مجرد و ثلاثی‌مزید‌فیه و قالب‌های گوناگون صفت‌ها و ده‌ها صیغه جمع مکسّر نیز جاری بوده. راجع به شکل تلفظ فعل‌های ثلاثی‌مجرد و نیز لازم‌بودن یا متعدی آن‌ها، همین روش نیز جریان داشت. مثلاً در فلان تیره، فلان فعل ثلاثی را با کسر عین‌الفعل به‌کار می‌بردند، درحالی‌که در تیره دیگر، همان فعل را به فتح یا ضم عین‌الفعل استعمال می‌کردند. یا در فلان عشیره از یک ماده صفت مشبه به‌کار می‌بردند و ریشه را فعل «ناگذرا» می‌گرفتند. در همان هنگام، در تیره دیگر، همان ریشه را فعل «گذرا» می‌شناختند و از آن اسم مفعول ساخته بودند.

این وضع زبان عربی بود تا پیش از ظهور اسلام، مانند هر زبان دیگری که هنوز به مرحله داشتن آثار کتبی و مدوّن و یک اسلوب یکنواخت همگانی (استاندارد) نرسیده است. اما همین‌که الفاظ عربی به‌وسیله لغت‌شناسان از میان تیره‌های گوناگون جمع‌آوری شد و قواعد آن زبان در عصر عباسی تدوین گردید، گروهی از دانشمندان، که بیش‌ترشان ایرانی بودند، آغاز کردند ریشه‌های عربی را تا آن‌جا که میسّر بود، قیاسی و همگانی کنند. مرکز این فعالیت‌های ادبی، دو شهر بصره و کوفه بود که در این زمینه با یکدیگر به هم‌چشمی سختی برخاسته بودند. هر کسی از این دو گروه که بیش‌تر لغت جمع می‌کرد و مدوّن می‌ساخت، بنام‌تر می‌گردید و از خوان نعمت خلفا و بزرگان، توانگرتر می‌شد. آتش هم‌چشمی در میان بصریان و کوفیان چنان برافروخته شده بود که از جعل لغات و ساختن شعرهای دروغی برای گواه آن لغات مجعول، پروایی نداشتند. برای اثبات صحّت هر لغت جملهٔ «از اعرابی شنیدم» کفایت می‌کرد. اصمعی معروف، در این زمینه چندان بی‌پروایی کرده که دیگران بارها سر مچ‌اش را گرفته‌اند و دروغ‌بودن گفته‌های او را ثابت کرده‌اند. صاحب ابن عبّاد و ثعالبی، که دیرتر آمده بودند در زمینه جعل لغات عربی، از اصمعی پیشی گرفته بودند تا آن‌جاکه فیروزآبادی نویسنده قاموس المحیط، هرجا بخواهد بی‌پایه‌بودن یک لغت یا معنی یک لغت را بگوید، می‌نویسد: «از مجعولات ابن عباد» است.

باری در اثر جمع‌آوری لغات از تیره‌های گوناگون عرب و قیاسی‌کردن بسیاری از صیغه‌های مشتق از آن‌هاست که امروز می‌‌بینید در فرهنگ‌های عربی، فلان اسم، چندین معنی دارد. روشن است که آن اسم در هریک از تیره‌های عرب، به یکی از آن معانی به‌کار می‌رفته است، یا مثلاً فلان فعل ثلاثی‌مجرد هم به‌فتح عین‌الفعل و هم به‌کسر و هم به‌ضم آن ضبط شده است. درباره اشکال گوناگون مصدرها و صفت‌ها و نیز اسم‌هایی که برای یک مفهوم در فرهنگ‌ها ضبط شده است، علّت جز آن‌که گفتیم نبوده است؛ زیرا واضح است که لغات هر زبان، مانند همه نمودهای زندگی، خواه مادی باشد و خواه معنوی، انگیزه‌ای جز نیازمندی ندارد و نیز روشن است که هر تیره یا توده، برای فهمانیدن یک مفهوم، جز به یک لغت نیاز پیدا نخواهند کرد، تا ناچار شوند به‌جهت همان مفهوم لغت دیگری وضع کنند.

هم‌چشمی دیگری که در آن روزگار، میان لغت‌شناسان برخاسته بود، این است که هر کدام می‌کوشیدند برای هر کلمه، هرچند یونانی یا سریانی یا فارسی‌بودن آن مسلّم باشد، ریشه‌ای از زبان عرب پیدا کنند، و اگر چیزی که در ظاهر، اندکی سازگار باشد به‌دست نیاوردند، از پیش خود اختراع نمایند؛ زیرا آنان دربارهٔ زبان عربی چندان غلوّ می‌کردند، که مدّعی بودند: زبان آدم نخستین نیز عربی بوده و شعرهایی از زبان او در مرثیه پسرش که به‌دست برادر کشته شده بود نیز سروده‌اند که در کتاب‌ها مندرج است. بازار این تندروی‌ها چنان گرم بوده است که خوارزمی که خود از نویسندگان عرب‌زبان توانا به‌شمار می‌رود، در زیر لفظ «اسطرلاب» چنین می‌نویسد:

«از سفاهت و نادانی است که برخی خواسته‌اند کلمه «اسطرلاب» را که از دو کلمه یونانی «استر» و «لابون» ساخته است، عربی وانمود کنند و چنین بنمایانند که این کلمه از ریشه «سطر» گرفته شده است.»

غرض از نوشتن این گزارش، که به‌کوتاهی یاد شد، کوچک‌شمردن یا خرده‌گیری بر زبان عربی نیست؛ زیرا تردیدی نداریم که زبان عربی، از برکت نزول قرآن کریم به این زبان، از زبان‌های رسای جهان شده و امروزه نیز بسیار توانگر و جاندار است. با این‌همه نوشتن این توضیحات که در حقیقت تاریخچه رویش زبان عربی بود، برای بهترشناختن کلمه‌های فارسی که در این زبان درآمیخته است، ضرورت داشت از این‌رو به‌کوتاهی برگزار شد.

و نیز باید دانست که راهِ در آمدن کلمه‌های فارسی به‌زبان عربی، تا پیش از ظهور اسلام، «زبان و گوش» بوده است، نه کتاب و نامه‌نگاری، و چون هر تیره، یا هر چند تیره از تیره‌های عرب، چنان‌که در بالا گفته شد، از یک راهِ ویژه با فارسی‌زبانان برخورد می‌کرده قهراً، هر کدام الفاظی را از زبان فارسی می‌گرفته‌اند که میان فارسی‌زبانان آن نقطه، بیش‌تر رایج بوده است و نیز الفاظ را به شکلی می‌آموخته‌اند که آن فارسی‌زبانان تلفظ می‌کرده و به‌کار می‌برده‌اند. از همین‌جاست که می‌‌بینید یک کلمهٔ فارسی در فرهنگ‌های عربی به چند شکل ضبط شده است.

راه‌های عمدهٔ تماس تازیان با ایرانیان تا پیش از ظهور دین مبین اسلام، عبارت بوده است از :

• تیره‌های ایاد و ربیعه و بکر و مُضَر که در کناره‌های رود فرات در میانرودان بالا، نشیمن داشته‌اند، با پارتیان و کردان در تماس بوده‌اند، از این‌رو، الفاظ فارسی را به‌شکل پهلوی شمالی و لهجه کردی فراگرفته‌اند.
• مردم شهر حیره که به نام «عبادیان» مشهور‌ند و نزدیک پایتخت شاهنشاهی نشیمن داشته‌اند و نیز تیر‌ه‌هایی از اعراب که در آن سوی فرات، پیرامون حیره در چادر‌ها «اهل وَبَر» می‌زیسته‌اند، الفاظ فارسی را بیش‌تر به‌شکل فارسی دَری، که زبان رسمی دربار شاهنشاهی بود، فرامی‌گرفته‌اند؛ و از این‌رو می‌‌بینید که آثار بسیاری از این زبان در زبان عربی باقی مانده است.
• قدری جنوبی‌تر، که کاروان‌های اعراب از عربستان به‌سوی بندر «اُبُلّه»، که در آن عصر بزرگ‌ترین بندر در شمال خلیج فارس بود و در جنوب شرقی بصره کنونی نهاده بوده است، رفت‌وآمد داشتند، در جایی فرود می‌‌آمدند که تا مدّت‌ها پس از ظهور اسلام «مِربَد» یعنی فرودگاه شتران نام داشت. امروز به مناسبت گور زبیر، صحابی معروف، که در جنگ جَمَل کشته شده است و در آن‌جا به خاک سپرده شده، آن نقطه را «زبیر» می‌گویند. این کاروان‌ها بیش‌تر به لهجه خوزی آشنا می‌شدند‌؛ زیرا در آن روزگار، حتی تا چندی پس از ظهور اسلام، دایره لهجه خوزی خیلی فراخ‌تر از امروز بوده است و مردم شهرستان «سُرَق» که مرکز آن شهر دَورَق بوده (شهری بوده نزدیک شادگان امروزی) به لهجه خوزی سخن می‌‌گفته‌اند.
• عشیره‌های عبدالقیس و بکر بن وائل در کناره‌های شرقی عربستان و نیز قبایل اَزْد عمان، بیش‌تر با مردم استان فارس سر و کار می‌‌داشته‌اند و از زبان پهلوی جنوبی، لغت فارسی می‌گرفته‌اند.
• ایرانیانی که در عصر خسرو اول در یمن نشیمن گرفته بودند، الفاظ بسیاری از فارسی برای زبان عربی ارمغان برده‌اند که در شهر صنعا و پیرامون‌های آن رایج شده بود و با کاروان‌های بازرگانی به شهرهای مکّه و یثرب می‌رفت.

تا آن‌جا که از پژوهش‌های خود دانسته‌ایم، در دو شهر مکّه و مدینه، با این‌که از ایران دور بوده‌اند، الفاظی از زبان فارسی رایج بوده و به‌کار می‌رفته که در تیره‌های دیگر عرب به‌کار نمی‌رفته است.

همین‌که در آغاز عصر عباسی آغاز کردند لغات عرب را از تیره‌های گوناگون جمع کنند و مدوّن سازند، قهراً، همگی این لغات فارسی رایج در تیره‌های گوناگون عرب، نیز، جمع‌آوری گردید و در کتاب‌های لغت عربی مدوّن شد.

اعراب، از لغات فارسی، پس از شکست‌و‌بَستی در هر کدام، مطابق روش زبان خود، فعل‌ها و صفت‌ها و مصدرها پدید آورده بودند و جمع‌کنندگان زبان عرب، بسیاری از این لغات را کلمات اصلی عربی پنداشته و نتوانسته یا نخواسته‌اند، اصل فارسی آن‌ها را بازگو کنند. درباره کلمه‌هایی که به ‌هیچ‌شکلی با زبان عربی سازگار نبود، ناچار در فرهنگ‌ها، اصل فارسی آن‌ها اشاره رفته است. اصمعی، نهی می‌کرده که کلمه «هاون» به‌ شکل ایرانی تلّفظ شود و آن‌را «هاوون» می‌گفت تا با وزن فاعول عربی جور دربیاید.

آن‌چه که تا این‌جا ذکر شد، راز فراوانی لغات فارسی را در زبان عربی نسبت به لغات معرب از آنِ ملّت‌های دیگر، آشکار می‌کند و نیازی به آوردن توضیحات بیش‌تر نخواهیم داشت.

چنان‌که گفتیم جمع‌کنندگان زبان عرب، لغات فارسی را که در تیره‌های گوناگون، گاهی به‌شکل‌های مختلف، تلفّظ می‌شد، جمع کردند و ضمن لغات عربی و طبق روش آن زبان، در فرهنگ‌ها آورده‌اند. دلیل این‌که می‌‌بینید یک کلمه فارسی عربی‌شده، به‌ چند شکل در فرهنگ‌ها ضبط شده است، همان‌گونه که گفته شد، ورود یک کلمه فارسی به‌زبان عربی از راه‌های مختلف است. برای اثبات این سخن، از مطالعه متن این کتاب، گواهی‌های بسیاری به‌دست توانید آورد، با این‌حال اجازه دهید مثالی ذکر کنم:

کلمهٔ «شاروگ‌» فارسی را در زبان عربی به‌صورت «شاروق» و «صاروج» هر دو می‌‌بینیم. در زبان عربی از هر دو شکل، فعل و صفت ساخته‌اند، چنان‌که گویند «حوض مشرّق» و «حوض مسرّج» و هر دو به یک معنی است؛ یعنی حوض صاروج‌شده. با توجّه به قواعدی که در عربی‌کردن کلمات فارسی به‌کار برده‌اند و شرح آن‌ها در پائین داده خواهد شد، مسلّم است که شکل نخستین، عربی‌شدهٔ لفظ «شاروگ» است و شکل دوم عربی‌شدهٔ شکل «چاروگ» و باز مسلم است که این دو شکل، از دو راه به‌زبان عربی درآمده است. امروز، در خوزستان، این مصالح ساختمانی را «چارو» و در تهران «ساروج» تلفظ می‌‌کنند. راز این‌که برخی الفاظ فارسی در زبان عربی به شکل‌های متفاوت رایج بوده است، جز آن‌چه گفتیم نمی‌تواند چیز دیگری بوده باشد.

پیش از آن‌که درباره تبدیل حروف فارسی در کلمه‌های عربی‌شده، به حروف عربی سخن گوییم، بهتر است راجع به چگونگی ضبط کلمات فارسی عربی‌شده در فرهنگ‌های عربی توضیحی بنویسیم تا برای مراجعه‌کنندگان فارسی‌زبان به آن کتاب‌ها، دشواری پیش نیاید.

در نخستین کتاب فرهنگی که برای زبان عربی نوشته شد، کلمه‌ها به ترتیب مخرج حروف آن‌ها در حلق و دهن در کتاب ضبط گردیده بوده، به این‌گونه که از حروف ته حلق آغاز کرده‌اند تا به لب رسیده‌اند. کتاب العین خلیل ابن احمد، که نخستین فرهنگ زبان عربی است، بر همین روال نوشته شده است. سپس در نوشتن فرهنگ‌ها، حرف آخر هر کلمه به ترتیب حروف تهجّی، ملاک ضبط لغات قرار گرفت، مانند قاموس المحیط فیروزآبادی در عربی و لغت فرس اسدی طوسی در زبان فارسی. قدری دیرتر حروف اول و دوم و سوم کلمه را بنیاد ضبط لغات در فرهنگ‌ها قرار دادند، مانند: المنجد در عربی و برهان قاطع در فارسی.

روال ضبط الفاظ در فرهنگ‌های عربی چنین است که هر کلمه را از حروف زایده خالی می‌‌کنند و ریشه را در ماده مربوط می‌‌نویسند، سپس به‌تدریج مشتقات ریشه را، یکی پس از دیگری، می‌آورند، تا این‌که به افعال رُباعی‌مزیدفیه و اسم‌های خُماسی برسند. این شکل ضبط‌کردن لغات، با چگونگی ساختمان زبان عربی سازگار است، امّا با چگونگی ساختمان کلمه‌های فارسی که در آن‌ها حروف زایده خیلی کم است و برآمدن کلمه از ریشه‌ها، بیش‌تر به‌دستیاری پیشوند و پسوند انجام می‌‌گیرد، جور در نمی‌آید. همین دشواری، سبب شده است که در فرهنگ‌های گوناگون عربی، یک کلمه فارسی عربی‌شده، در جاهای گوناگون ضبط گردد. مثلا کلمهٔ «منجنیق» را یک فرهنگ‌نویس، در مادّهٔ «م.ج.ن» بیاورد و دیگری، همین کلمه را در مادّه «ج.ن.ق» ضبط کند. برخی نیز راه احتیاط پیموده، یک کلمه را در چند جا ضبط کرده‌اند. مثلاً کلمه نوروز را که «نیروز» نیز تلفّظ می‌‌کنند و جمع آن «نواریز» و «نیاریز» هر دو آمده است، هم در مادّه «ن.و.ز» و هم در مادّه «ن.ی.ز» یاد کنند. پس اگر مراجعه‌کنندهٔ فارسی‌زبان، برای یافتن یکی از کلمه‌های فارسی عربی‌شده، به ‌فرهنگی رجوع کرد و در یک مادّه آن‌را نیافت، به مادّه دیگر بنگرد و زود نپندارد: واژه، از دیدهٔ فرهنگ‌نویس افتاده است.