ارتباط ذهن با موضوع در پدیده شناخت

۱. احتمال

اگر مقدار و درجه ارتباط کامل ذهن را با موضوع صد قرارداد کنیم، احتمال، عبارت است از ارتباطی که درجه آن کم‌تر از پنجاه درصد است. هر اندازه که درصد ارتباط، رو به تنزّل برود، احتمال ضعیف‌تر می‌گردد و هر اندازه که به پنجاه نزدیک‌تر شود، احتمال قوی‌تر خواهد بود و اگر احتمال‌ به درجه پنجاه برسد، شک و تردید نامیده می‌شود. قدرت تحریک احتمال، رابطهٔ ‌مستقیم با موضوع محتمَل دارد، هر اندازه که مُحتَمَل (موضوع مورد احتمال) بااهمیت‌تر بوده باشد، به همان اندازه، قدرت تحریک احتمال بیش‌تر و شدیدتر خواهد گشت. این ملاک در ظن و اطمینان و علم نیز جریان دارد؛ یعنی معمولاً با عنصر عینی شناخت است که سرنوشت تحرّک و دگرگونی موقعیت‌ها معیّن ‌می‌گردد، نه عنصر ذاتی آن. به‌عنوان مثال: اگر کسی علم داشته باشد به این‌که ‌موقع عبور از یک خیابان، ده ریال گم خواهد کرد و آن ده ریال برای او اهمیت‌ حیاتی ندارد، این علم موجب نمی‌شود که او دچار دلهره و اضطراب گردد و یا در شؤون زندگی‌اش تغییراتی بدهد، در صورتی‌که اگر احتمال بدهد که اگر از آن خیابان عبور کند، توهینی به شخصیت او خواهد شد که در وضع روانی ‌او تأثیر عمیق خواهد گذاشت، قدرت این احتمال به‌قدری است که می‌تواند تحریکات بسیار بااهمیت در او ایجاد کند، تا آن‌جا که ممکن است‌ بعضی‌از آن تحریکات در دگرگونی زندگی او مؤثر بوده باشد. با دقت در این ‌مسأله هم روشن می‌شود که عنصر عینی شناخت، فوق‌العاده، بااهمیت‌تر از عنصر ذاتی آن است.

۲. ظن

اگر درجه ارتباط ذهن با موضوع بیش از پنجاه درصد بوده باشد، در این صورت، ارتباط مزبور، ظن، و طرف مقابل، احتمال نامیده می‌شود. مثلاً اگر بیش از پنجاه درصد، آمدن دوست‌ برای ما کشف شده باشد، می‌گوییم: آمدن دوست، مظنون و نیامدن آن که کم‌تر از پنجاه درصد برای ما کشف شده‌ است، محتمل می‌باشد. هر اندازه که درصد ارتباط و کشف از پنجاه بالاتر برود، به اطمینان نزدیک‌تر می‌شود. مثلا از هشتاد درصد به بالا، مراحل اطمینان شروع ‌می‌گردد تا نود و نه درصد. در این پدیدهٔ ظن و اطمینان هم، موضوع مورد ظن ‌و اطمینان، که عنصر عینی شناخت است، با اهمیت‌تر از عنصر ذاتی آن است.

۳. قطع

مفهوم قطع از نظر ارتباط ذهن با واقع، همان اکتشاف صددرصد است ‌که در استعمالات عمومی رواج دارد. تنها خصوصیتی که در مفهوم قطع وجود دارد،این است که این پدیده پس از یک رشته جریانات احتمال و شک و دیگر نوسانات ذهنی در مسیر واقع‌یابی به‌وجود می‌آید و به آن‌ها پایان می‌بخشد. نکته‌ای که قابل توجه است، این است که هر اندازه موضوعی در نوسانات شک‌ و تردید قرار گرفته و نظری‌تر بوده باشد، دست‌یافتن به قطع نهایی مشکل‌تراست.

پدیده قطع، از دو جهت مطلوب ذهن است:

جهت‌یکم، پایان‌دادن به شک و تردید و احتمال که خود نوعی عامل ‌اضطراب و بلاتکلیفی است.

جهت دوم، وصول به هدفی است که ذهن در راه رسیدن به آن، ازامواج تند و آرام و کوچک و بزرگ احتمالات متضاد و تردیدها می‌گذرد.

برای‌توضیحات مشروح‌تر درباره شک و اقسام آن به مقدمه کتاب توضیح و بررسی‌مصاحبه راسل-وایت مراجعه فرمایید

۴. قطع‌های منطقی و قطع‌های تلقینی و قطع‌های فصلی

معمولا برای رسیدن به مرحله قطع دو عامل وجود دارد:

عامل یکم، بازشدن تدریجی واقعیت در دیدگاه آدمی، به‌وسیله تکاپوهای ‌واقع‌جویانه و مبارزه جدّی با شک و تردید و عشق به خود واقعیت. این نوع ‌قطع‌ها را منطقی می‌نامیم؛ زیرا مطابق منطق واقع‌یابی به‌وجود آمده و نوسانات ‌احتمال و شک و تردید و توهّم را پایان داده است.

عامل دوم، تلقین واقعیات بر ذهن آدمی، به وسیله منتفی‌ساختن انگیزه‌های ‌شک و تردید و توهمات. هر اندازه که ذهن واقع‌جوی یک انسان ضعیف‌تر بوده باشد، بیش‌تر تحت تاثیر تلقین قرار می‌گیرد؛ زیرا از یک طرف می‌خواهد واقعیت را دریابد و به نوسانات تردید و احتمال و تخیلات و توهمات پایان‌ بدهد و از طرف دیگر، قدرت وصول به واقعیت را یا اصلاً ندارد و یا اگر هم‌ قدرت وصول را داشته باشد، به جهت ناتوانی از گلاویزشدن با نوسانات تردید و تخیّل و احتمال متضاد و توهّم‌ها، خود را از پیش‌گرفتن راه منطقی قطع ‌ناتوان می‌بیند و لذا تحت تاثیر تلقین قرار می‌گیرد و هر اندازه که شخصیت تلقین‌کننده چشم‌گیرتر بوده باشد، شخصیت‌ خود را با سرعت ‌بیش‌تر و همه‌جانبه‌تر در اختیار آن شخصیت قرار می‌دهد. متأسفانه تعلیم و تربیت‌ها، معمولا این پدیده ‌حیاتی را، که گنجایش برای شک و تردید و پیش‌گرفتن راه منطقی برای وصول ‌به واقعیت‌ها و فرونشاندن طوفان شک و تردید می‌باشد، هیچ اهمیتی نمی‌دهند و اغلب انسان‌ها را از تردید و شک و هضم آن می‌ترسانند و نمی‌فهمند که هر اندازه‌گنجایش ذهن آدمی در برابر جریانات طوفانی بیش‌تر بوده باشد، عوامل درک‌ نیرومندتر و قطع‌های او در مسیر وصول به واقعیت‌ها منطقی‌تر و پایدارتر خواهدبود. اگر یک انسان‌شناس ژرف‌نگر ادعا کند که: اگر عامل تلقین از قطع ‌و یقین‌های حاصله در ذهن انسان‌ها، حذف شود، به جهت‌ بی‌ظرفیتی ذهن آدمیان، تردید و توهم و تخیل دمار از روزگار معرفتی آنان در می‌آورد، گزافه‌گویی ‌نکرده است.

عامل سوم، فصل و موسم‌هایی که فضای یک جامعه، را فرا می‌گیرد. درآن هنگام که سیاستمداران یا رهبران فکری و اقتصادی یک جامعه طرحی یا نظریه‌ای را می‌ریزند و می‌خواهند آن طرح را برای مردم جامعه قابل قبول بسازند، مقدمات و وسایلی را برای منتفی‌ساختن عوامل احتمال و شک و تردید درباره‌ آن طرح و نظریه در فضای جامعه به‌وجود می‌آورند، که مغزهای معمولی بدون‌ عبور از آن نوسانات، حتی بدون مجال برای تفکر در پیرامون طرح و نظریه ‌القاء‌شده، قطع پیدا کنند. این‌گونه قطع‌ها را قطع‌های فصلی و موسمی می‌توان ‌نامید.

آن‌چه که جای تأسّف است این است که پس از سپری‌شدن فصل قطع‌های ‌موسمی، کم‌تر افرادی پیدا می‌شوند که عوامل جبری قطع‌های موسمی گذشته‌ را مورد تحلیل قرار بدهند و در آینده از آن‌ها بهره‌برداری نمایند.