تنظیم و تصفیه حواس، براى تصحیح ارتباط ذهن با واقعیات

•  
• اشراف غیر مستقیم

در حالات معمولى پس از مرحله توجه، درصدد اشراف به موضوع ‏برمی‌آییم، یعنى مى‏خواهیم که موضوع مورد شناخت را، در دیدگاه خود قرار بدهیم؛ زیرا موضوعى که از دیدگاه ما بیرون است‏ یا درک ما قدرت اشراف‏ بر آن را ندارد، قابل برقرارکردن ارتباط معرفتى نخواهد بود. به‌عنوان مثال‏، ما در این برهه از زمان نمی‌توانیم سرگذشت ‏سحابی‌هاى اولیه را که در فضاى ‏کیهانى ما در حال تکوّن و تحول بوده‏اند، مورد شناخت صد در صد علمى ‏قرار بدهیم؛ زیرا از دیدگاه ما بیرون‌اند و نمی‌توانیم بر آن‌ها اشراف پیدا کنیم. همچنین اگر موقعیت ما جزئى از مجموعه‏اى باشد که دیگر اجزاى آن مجموعه ‏درک ما را در موقعیت‏ خاصى قرار داده است که نمی‌توانیم به مجموعهٔ مفروض‏ مشرف باشیم، به‌عنوان مثال، اگر در انبوه جمعیتى قرار بگیریم که تحت تاثیر عامل یا عواملى سخت در حرکت و جوشش‌اند و ما هم جزئى از آن جمعیت ‏گشته‏ایم و نمى‏توانیم هدف‏ها و عوامل محرک آن جمعیت را دریافت نماییم، به‌عبارت روشن‌تر غرق دریاى جمعیت‌ایم، در این‌صورت مَثَل ما مَثَل قطره‏اى است‏که نمى‏تواند بر دریا اشراف پیدا کند.

در مراحل اولیه شناخت‏ یک موضوع، ‏اشرافى که حاصل مى‏شود، غیر مستقیم است؛ زیرا در جهان عینى، موضوعاتى ‏که طرف ارتباط ما واقع مى‏شوند، در میان پدیده‏هایى هستند که با روابط گوناگون به آن موضوعات پیوسته‏اند. مثلا وقتى که رنگ‏ها را مى‏بینیم، حتما در فضاى روشن آنها را در مى‏یابیم و نور در نمود رنگ‌ها نقش اساسى‏دارد، به‌همین جهت است که اشراف ما به واقعیت رنگ‌ها اشراف مستقیم نیست. ‏فاصله‏هاى کم و زیاد، در نمود اجسام براى ما تاثیرات حتمى دارد، بنابراین، ‏اشراف ما به اجسام به‌جهت وجود فاصله‏ها مستقیم نمی‌باشد. همچنین در پدیدهٔ خودآگاهى (علم حضورى) ما معمولا نمی‌توانیم به‌طور مستقیم به «من» مشرف باشیم، ‏بلکه نخست، نیروها و فعالیت‏هاى درونى را درک مى‏کنیم و یک‌یک آن‌ها را کنار می‌گذاریم و «من» را براى دریافت‏ حضورى درک مى‏نماییم، همچنین ‏معلول‏ها را همراه با «آخرین» اجزای علّت، درک مى‏کنیم.

• اشراف مستقیم

بدون تردید، این نوع اشراف، به پدیدهٔ شناخت نزدیک‌تر است از نوع‏ یکم، که اشراف غیرمستقیم مى‏باشد. کوشش‏هاى تجزیه‏اى در قلمرو علوم، ‏در جست‌وجوى اشراف مستقیم به موضوع صَرف مى‏شود؛ یعنى تکاپوهاى ‏تجزیه‏اى، براى تفکیک موضوع از پدیده‏هایى است، که به نوعى از انواع، با موضوع،‏ در حال ارتباط‌اند، مانند: علّت‏ها و شرایط و زمینه‏ها و پدیده‏هاى همزمان و غیره، و فقط با این تکاپوست که می‌توان بر خود موضوع، با قطع نظر از هر چیز دیگر که پیرامون آن موضوع را چه با ضرورت جبرى و چه با وسیله تَمَوُّجاتى‏ که در حوزه آن موضوع به‌وجود آمده و حوزه آن‌را پر کرده‏اند، اشراف ‏حاصل نمود.

• آیا اشراف مستقیم حقیقى بر موضوعات امکان‏پذیر است؟

با نظر به این‌که واحدهایى که در جهان عینى و قلمرو درونى به‌جهت ‏استمرار حرکت و تحوّل، حالتِ میعان دارند، لذا این واحدها، قراردادىِ محض‏ یا واحدهاى انتخابى از طرف درک‏کننده مى‏باشند. آب، یک واحد است که ‏در جهان عینى براى شناخت مطرح می‌گردد، آیا واقعا آب، یک واحد حقیقى ‏ایستاست که با اشراف بر آن مى‏توان همه هویت آب را در همه حالات و شرایط درک کرد؟ پاسخ ما به این سؤال قطعا منفى است و نیازى به اثبات ‏ندارد؛ زیرا آب، یک واحد است که در درجه‏اى از حرارت معین در فضایى‏مشخص، ترکیب یافته از اکسیژن و هیدرژن با نسبت مخصوص، با داشتن‏اجزای اتمى دو عنصر، قابل جوشیدن در درجه‏اى معین از حرارت و غیر ذلک می‌باشد. اگر این واحد را که آب نامیده مى‏شود، در مجموعه‏اى از اجزاء و روابط در طبیعت ‏با حالات گوناگون مورد محاسبه قرار بدهیم، خواهیم دید آن‌چه‏ را که ما به‌عنوان یک واحد ایستا به نام آب تلقى کرده‏ایم، بوسیله ارتباط تفاعلى ‏با دیگر اجزاى طبیعى هزاران هویت یا چهره نشان مى‏دهد، در نتیجه وحدت ‏مزبور یک برنهاده‌شدهٔ قراردادى مى‏باشد که از دیگر پدیده‏هاى پیوسته به آن ‏در حالت ‏شناخت و از دیگر پدیده‏هایى که اگر با آن واحد ارتباط برقرارکنند، هویت‏یا چهره‏هاى دیگر را بروز خواهند داد، گسیخته منظور شده‏است‏ شاید منظور شیخ محمود شبسترى از بیت زیر همین ارتباط باشد که ما مطرح ‏کرده‏ایم:

اگر یک ذره را برگیرى از جاى

خلل یابد همه عالم سراپاى

و این‌که از پل ‏لاتژون، فیزیکدان معروف، نقل مى‏شود که گفته‏است: اگرمن این چمدانم را از روى میز حرکت ‏بدهم، در همه کهکشان‏ها تأثیر می‌گذارد، ناظر به‌همین معنى است که گفتیم. بنابراین شناخت‏هاى ما، معمولاً دربارهٔ‏ موضوعات، در حال تجزیه‏اى که می‌خواهیم با اشراف مستقیم به‌دست ‏بیاوریم،‏ چیز دیگرى جز واقعیت‏هایى را که با وحدت قراردادى براى ما مطرح می‌شوند، در اختیار ما نخواهند گذاشت.

• احاطهٔ بی‌واسطه

منظور ما از احاطه، درک‏کردن موضوع به‌طور همه‌جانبه است، تفاوت میان ‏اشراف و احاطه در این‌ است که: اشراف عبارت است از: سلطهٔ درک بر آن جنبه موضوع‏ که مورد توجه ما قرار گرفته است، و احاطه، عبارت است از: سلطهٔ درک بر همه‏ جنبه‏هاى موضوع. البته روشن است که ما در این مبحث نزاع لفظى نداریم و لذا مى‏توانیم بگوییم: هر یک از دو کلمه اشراف و احاطه را مى‏توان به‌جاى ‏دیگرى به کاربرد، ولى در این‌که ما دو نوع یا دو قسم سلطه بر موضوع می‌توانیم ‏داشته باشیم، تردیدى نیست: سلطه بر جنبه خاصى از یک موضوع که به‌طورقراردادى آن را اشراف مى‏نامیم و سلطهٔ همه‌جانبه بر موضوع که آن‌را احاطه ‏مى‏نامیم. آن‌چه که در جریان شناخت‏ها متداول است، اشراف است نه احاطه؛ زیرا هر یک از رشته‏هاى علوم، جنبه‏اى مخصوص از موضوعات را به عهده می‌گیرند؛ یعنى موضوعات جهان عینى و روانى براى تکاپوگران شناخت، تقسیم به‏ جنبه‏ها و ابعادى مى‏شود که هر یک از رشته‏هاى علوم، یک یا چند بُعد موضوع ‏را مورد بررسى و تحقیق قرار می‌دهد. این روش، با داشتن فایدهٔ بسیار مهم‏ که عبارت است از تخصّص، ضرر اسف‏بارى را هم نتیجه می‌دهد و آن این‌ است‏ که به‌جهت محدودیت ‏بُعدى از موضوع که براى شناخت مطرح شده است، شناخت نیز محدود مى‏گردد، به‌طوری‌که ممکن است‏ یک دانشمند از نزدیک‌ترین ‏بُعد مربوط به مورد شناسائى‏اش غافل بوده باشد.

• احاطهٔ باواسطه

مانند احاطه بر معلول به‌وسیله احاطه بر علّت آن، و احاطه بر ملزوم به‌وسیلهٔ ‏احاطه بر لازم آن. ذهن آدمى، از این‌گونه احاطهٔ به موضوع، که از آگاهى و شناخت ‏به واحدهاى قبلى عبور می‌کند، معمولاً تحت تأثیر قرار گرفته و به دشوارى می‌تواند به‌طور خالص و محض و بدون تأثّر از واحدهاى قبلى ‏به سراغ موضوع رفته و بر آن احاطه پیداکند. به‌عنوان مثال، وقتى که ما با تماس ‏قبلى با نور می‌خواهیم با رنگ ارتباط شناختى برقرار کنیم، اختلاف کیفیت ‏و کمّیت تماس ما با نور، در احاطه بر آن رنگ، که براى شناختن بر نهاده‏ایم، تأثیرات مختلف به‌وجود خواهد آورد.