نیازهای ثابت و متغیر*

مثال دیگر: اسلام، راهی باز کرده است به نام باب «تزاحم». ریشه‌اش هم این است که احکام اسلام، زمینی است؛ یعنی بر اساس یک سلسله مصالح است و حدود و درجه آن مصالح را یا خود اسلام بیان کرده که این در چه درجه است، آن در چه درجه، یا اگر بیان نکرده ما به حکم دلیل عقل می‌توانیم بفهمیم که این در چه درجه است، آن در چه درجه. پیغمبر فرمود:

اذَا اجْتَمَعَتِ الْحُرْمَتانِ طُرِحَتِ الصُّغْری‌ لِلْکبْری‌

وقتی که دو امر محترم ـ به صورت واجب باشد یا به صورت حرام ـ در یک جا جمع شد، کوچک‌تر را به خاطر بزرگ‌تر باید رها کرد.

در مواردی که حرمت‌ها با یکدیگر می‌جنگند، تزاحم پیدا می‌کنند، یعنی امر دایر است میان دو حکمی که اسلام دارد و ما عملًا باید یکی از آن دو حکم را رها کنیم تا حکم دیگر را حفظ کنیم، این‌جا وظیفه مجتهد است که تشخیص صحیح داشته باشد، مهم‌تر را بگیرد و مهم را رها کند. اسم‌اش را «اهمّ و مهم» می‌گذارند. میان مهم و اهمّ، اهمّ را بگیرد و مهم را رها کند.

خطر اجتهادهای سوء هم در همین‌جا پیدا می‌شود. چه بسا مجتهدی که مهم را از اهمّ تشخیص نمی‌دهد، اهمّ را رها کند مهم را بگیرد؛ گاهی واجب را رها کند مستحب را بگیرد و گاهی حرامی را رها کند و مکروهی را بگیرد. یکی از انحرافات بزرگی که در جامعه مسلمین رخ می‌دهد و رخ داده همین است. شعری از قدیم هست که می‌گفتند:

… از جانب شیر خدا آورده‌ایم‌

ترک واجب کرده‌ایم سنت به‌جا آورده‌ایم‌

گاهی در جامعه ـ وقتی که تربیت‌اش غلط باشد ـ حساسیت‌هایی برای بعضی مستحب‌ها به وجود می‌آید که مردم واجبهای‌شان را ترک می‌کنند، به سنت می‌چسبند و گاه حساسیت‌هایی نسبت به برخی مکروه‌ها پیدا می‌شود که مردم صدها حرام را فدای یک مکروه می‌کنند. آن‌هایی که متصدی تربیت صحیح جامعه هستند باید مراقب این امور باشند.

فرض کنید ما می‌خواهیم یک زیارت مستحب سیدالشهداء برویم. بگذرید از این مطلب ـ عقیده شخصی من هم این است ـ که همان زیارت سیدالشهداء ممکن است در شرایط مخصوصی واجب هم بشود (همین مثال را فقها ذکر کرده‌اند) به حسب این‌که زمانی ارزش زیارت امام حسین و ارزش زنده کردن مکتب امام حسین آن‌قدر بزرگ می‌شود که به حد وجوب می‌رسد، ولی زمانی هم در حد یک مستحب عادی است. حال در وقتی که در حد همان مستحب اصلی عادی است، ما می‌خواهیم به زیارت امام حسین برویم. بدون شک در اسلام دروغ گفتن حرام است.[۵] می‌خواهیم یک زیارت عادی کربلا برویم و برگردیم، خصوصاً زیارت‌های ما که می‌دانید چقدر هم ارزش دارد! به خاطر یک زیارت، در گذرنامه گرفتن چند تا دروغ می‌گوییم. پول‌مان را بخواهیم تبدیل کنیم، چندتا دروغ دیگر می‌گوییم.

برای این‌که این سنت را به‌جا بیاوریم، صدتا دروغ ممکن است بگوییم و بعد بگوییم چون دروغ در راه دین است جایز است. نه، خود دروغ هم، جزو دین است که نباید گفت. ما باید ببینیم که الآن از نظر اسلام ارزش این مستحب و سنتی که می‌خواهیم انجام بدهیم چقدر است؛ آیا واقعاً این زیارت رفتن از نظر اسلام آن‌قدر ارزش دارد که ما صدتا دروغ بگوییم یا نه؟

گاهی حساسیت مردم نسبت به دروغ نگفتن کم می‌شود و کم می‌شود و نزدیک به صفر می‌رسد و حساسیت‌شان نسبت به زیارت رفتن آن‌قدر زیاد می‌شود و زیاد می‌شود که به حد یک واجب درجه اول می‌رسد. ولی اصل مطلب درست است، کلی مطلب درست است.

تشخیص این [موضوع‌] با کیست؟ باز با همان رهبران اجتماع است که این‌ها را درجه‌بندی کنند و در اختیار مردم بگذارند و بگویند دروغ را به خاطر هرچیزی نمی‌شود گفت، مگر به خاطر فلان چیز و فلان چیز و …

به هر حال باب تزاحم یعنی باب جنگ مصلحت‌های جامعه. در این‌جا یک فقیه می‌تواند فتوا بدهد که از یک حکم به خاطر حکم دیگر عملًا دست بردارند، و این نَسْخ نیست.

زمانی می‌خواستند این خیابانی را که در قم از کنار ابن بابویه می‌گذرد و تا پایین شهر و مسجد جمعه می‌رود احداث کنند. از مرحوم آقای بروجردی سؤال‌ کردند که این کار را بکنیم یا نکنیم؟ چون آن زمان بدون اجازه ایشان این‌جور کارها صورت نمی‌گرفت. ایشان گفتند: اگر مسجدی خراب نمی‌شود مانعی ندارد، این کار را انجام دهید و پول مالک‌ها را هم بدهید.

بدیهی است که این تصرف است و حال آن‌که اصل اسلام [می‌گوید] و آقای بروجردی از هرکسی بهتر می‌دانست که وقتی کسی مالک خانه‌ای هست، بدون رضای او نمی‌شود [آن را تصرف کرد] و وقتی دولت یا غیر دولت به او گفتند خانه‌ات را به ما می‌فروشی یا نه، که می‌خواهیم خراب‌اش کنیم و او گفت من نمی‌خواهم خانه پدری‌ام را بفروشم، کسی حق ندارد به او [زور] بگوید ولو بخواهند صد برابر بخرند. ولی وقتی که مصلحت یک شهر ایجاب می‌کند که خیابانی احداث شود [دیگر رضایت او شرط نیست.] گفتیم «مصلحت یک شهر» نه به خاطر این‌که فقط شهر زیبا بشود، به خاطر چیزهای دیگر. مثلًا در این کوچه‌ها و پس کوچه‌ها که با شرایط قدیم جور شده، احیاناً می‌خواهند مریضی یا زنی را که می‌خواهد وضع حمل کند به بیمارستان ببرند. اگر خیابانی کشیده شده باشد، می‌توانند با تاکسی در ظرف مدت سه دقیقه به بیمارستان برسانند ولی در آن کوچه پس‌کوچه‌ها اگر بخواهند با گاری و الاغ و… ببرند یک ساعت طول می‌کشد و احیاناً ممکن است [آن شخص‌] از بین برود. مسلّم این‌جا مصلحت اقتضا می‌کند که این وسایل برای رفاه او فراهم بشود. در زمان قدیم چنین مصلحتی وجود نداشت؛ یعنی خراب کردن خیابان چنین منافع بزرگی را برای مسلمین در بر نداشت، ولی امروز که خراب کردن خانه‌ها برای ایجاد خیابان چنین مصلحت بزرگی دارد، فقیه است که بر این اساس حکم می‌کند که مصلحت‌های کوچک‌تر را باید فدای مصلحت‌های بزرگ‌تر کرد.

وضع مالیات هم از این قبیل است. وضع مالیات یعنی به خاطر مصالح عمومی، قسمتی از اموال خصوصی را جزو اموال عمومی قرار دادن. اگر واقعاً نیازهای عمومی اقتضا می‌کند که باید مالیات تصاعدی وضع کرد و حتی اگر ضرورت تعدیل ثروت اجتماعی ایجاب می‌کند که مالیات به شکلی وضع شود که از مجموع درآمد مثلًا فقط صدی پنج آن به دست مالک اصلی برسد و صدی نود و پنج گرفته شود، باید چنین کرد و حتی اگر مصلحت جامعه اسلامی اقتضا می‌کند که از یک مالک به طور کلی سلب مالکیت شود، [حاکم شرعی‌] تشخیص داد که این مالکیت که به این‌شکل درآمده، غده سرطانی است، به خاطر مصلحت بزرگ‌تر می‌تواند چنین کاری را بکند.

این کبرای کلی. خیال نکنید که در این کبرای کلی کسی شک دارد. هیچ فقیهی در این کبرای کلی شک ندارد که به خاطر مصلحت بزرگ‌تر اسلام باید از مصلحت کوچک‌تر دست برداشت و به خاطر مفسده بزرگ‌تری که اسلام دچارش می‌شود، باید مفسده‌های کوچکتر را متحمل شد. در این مطلب احدی شک ندارد. اگر می‌بینید عمل نمی‌شود، به اسلام مربوط نیست؛ یا به این [دلیل‌] است که فقیه زمان، مصالح را تشخیص نمی‌دهد یا فقیه زمان، خوب تشخیص می‌دهد، ولی از مردم می‌ترسد، جرأت نمی‌کند. باز هم تقصیر اسلام نیست، فقیه، شهامتی را که باید داشته باشد ندارد. ولی حکم اسلام این است. اسلام چنین راه درستی را باز کرده است.

پس ببینید این‌ها تغیرهایی است در داخل قوانین اسلام به حکم خود اسلام، نه تغییری که دیگری بخواهد بدهد؛ نسخ نیست، تغییر قانون است به حکم قانون.