فقیه در مکتب اهل‌بیت*

. . . ما در اصطلاح، دو طبقه داریم از علمای دین که یک طبقه راویان و ناقلان حدیث هستند. راوی کسی است که نقل می‌کند، ولی استنباط نمی‌کند و نظر نمی‌دهد؛ می‌گوید من شنیدم از فلان کس و او گفت من شنیدم از فلان کس دیگر تا می‌رسد مثلاً به امام صادق، علیه‌السلام که آن حضرت فلان چیز را فرمودند.

حال شرط راوی چیست و آیا ما می‌توانیم از هر راوی، حرف قبول کنیم؟ نه، اگر راوی ثقه باشد، یعنی در نقل راستگو و مورد اطمینان باشد، اگر بدانیم که یک آدمی است که لااقل این فضیلت را دارد که دروغ نمی‌گوید، ما می‌توانیم حدیث را از او بپذیریم؛ امّا به شرط این‌که علم داشته باشیم که واقعاً او آدم ثقه‌ای است. ممکن است یک آدمی مثلاً در برخی از فرایض مذهبی خود، تنبل و کاهل باشد؛ امّا یک آدم صددرصد راستگویی است. دیگر بیش از این کسی شرط نمی‌کند. ما برای راوی و ناقل، بیش از این، شرطی قائل نیستیم و لزومی هم ندارد که قائل باشیم.

از امام هم وقتی می‌پرسیدند:

اَفَیونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمنِ ثِقَةٌ آخُذُ عَنْهُ مَعالِمَ دینی؟

آیا یونس بن عبدالرحمن قابل اعتماد است؟

امام می‌فرمودند:

بلی بلی، قابل اعتماد است.

ولی برای یک نفر مفتی، یعنی صاحب‌نظر و متفقّه و بصیر در دین، آیا کافی است که فقط ثقه و راستگو باشد؟ نه، کافی نیست. اگر یک نفر به درجه اجتهاد برسد و از لحاظ علمی هم بالادست همه باشد، آدم راستگویی هم باشد و هرگز دروغ نگوید، ولی از برخی از گناهان دیگر، مثلاً از غیبت کردن پرهیز نداشته باشد، از حسادت پرهیز نداشته باشد، جنساً حسود است و یک کارهایی هم مبنی بر همین حسادت باطنی می‌کند، یک گناهانی را که مربوط به ثقه بودن در نقل نیست، انجام می‌دهد، آیا می‌شود از او تقلید کرد؟ خیر، هرگز نمی‌شود، با این‌که شما می‌خوانید که می‌گویند: مجتهد که دیگر این‌قدر حرف ندارد، مجتهد، یعنی متخصص فنّی. معمولاً در متخصص فنی بیش از تخصص علمی و تجربی و راستگو بودن شرط قائل نمی‌شوند. مثلاً ما در ساختمان و در فرش کارشناس داریم. به یک کارشناس مراجعه می‌کنیم که علم و بصیرت داشته باشد و حُقّه‌باز هم نباشد و در نظرهای خودش نارو نزند، اما حالا این کارشناس، در خانۀ خودش مشروب می‌خورد، یا فسق دیگر مرتکب می‌شود به من چه ارتباطی دارد؟ ولی ملّا و مرجع دینی چه‌طور؟ آیا او فقط یک کارشناس است و فقط باید شرایط یک کارشناس را واجد باشد، یعنی علم و فنّ این کار را داشته باشد و در کار خودش هم تقلّب و دروغ نداشته باشد، همین کافی است؟ نه، او اساساً از هر گناهی باید پرهیز داشته باشد، باید عادل باشد، مافوق عدالت افراد عادی. آن جمله‌ای که امام فرمود:

اَمّا مَنْ کانَ مِنَ الْفُقَهاءِ صائِناً لِنَفْسِهِ حافِظاً لِدینِهِ، مُخالِفاً عَلی هَواهُ، مُطیعاً لاَِمْرِ مَوْلاهُ فَلِلْعَوامِّ اَنْ یقَلِّدوهُ[۵]

خود مجتهدین می‌گویند از این جمله، مافوق عدالت فهمیده می‌شود. باید آن مجتهد و مرجع، آن کسی که خودش را به تعبیر امیرالمؤمنین، در ارفع مقامات قرار داده است، مصدر واردات است، کسی که می‌خواهد فروع را بر اصول تطبیق کند، مافوق عدالت را واجد باشد، نمی‌گوییم وحی و الهام، امّا از حد یک عالم عادی هم باید بالاتر باشد، یک صفا و معنویت و نورانیتی داشته باشد که همان نورانیت مؤید او باشد و او را تأیید کند. تنها دستگاه فکری او مجهز باشد، کافی نیست، دستگاه روحی و معنوی او هم باید مجهز باشد.[۶]

امام صادق (ع) فرمود:

اِنّا لا نَعُدُّ الْفَقیهَ مِنْکمْ فَقیهاً حَتّی یکونَ مُحَدَّثاً.

به یکی از اصحاب خود فرمود:

ما از شما فقیهی را فقیه نمی‌شماریم، مگر این‌که محدَّث باشد

یعنی از باطن‌اش با او صحبت شود، خبر به او بدهند، یک چیزهایی به او الهام و تلقین شود.

راوی تعجب کرد و گفت:

اَ وَ یکونُ الْفَقیهُ مُحَدَّثاً؟

مگر فقیه هم می‌تواند محدَّث باشد؟! محدَّث بودن شأن پیغمبر و امام است.

امام فرمود:

یکونُ مُفَهَّماً وَ الْمُفَهَّمُ مُحَدَّثٌ.

تفهیم به او می‌شود، روح‌اش باز می‌شود، از باطن یک سعه صدر و نورانیتی به او داده می‌شود. این خودش محدَّث بودن است.