داوری*

راه‌های گوناگون حل اختلاف

مردم، برای حل اختلاف خود و دیگران، معمولاً، از یکی از چند راه استفاده می‌کنند.

۱. قدرت شخصی

استفاده از قدرت شخصی، از دیرینه‌ترین راه‌های حل اختلاف است. وقتی کسی با دیگری اختلاف پیدا کند و نتواند با زبان نرم اخـتلاف خـویش را با او حل کند، بی‌درنگ به نبرد با او برمی‌خیزد، نبرد تن به تن (دوئل) یا نبرد به کمک یاران و هم‌پیمانان. این راه‌حل اختلاف، راهی است متناسب بـا زنـدگی در چهـارچوب قوانین جنگل. در قانون جنگل حق با کسی است که قوی‌تر است:

«الحق لمن غلب»

حق با کسی است که در نبرد پیروز شود

۲. غرولند، بدگویی و آبروریزی

گاهی طرفین یک دعوا، قدرت یا شهامت آن‌را ندارند که رودرروی هـم بایستند و با هم نبرد کنند و به جای نبرد در میدان از نوع دیگـری از نبـرد یعنی نبرد لفظی استفاده می‌کنند و رودررو، یا پشت سر به غرولند، بدگویی و آبروریزی نسبت به یکدیگر می‌پردازند، تا باﻻخره یک طـرف بـه زانـو درآید و تسلیم شود. در این راه‌حل، معمولاً، کسی پیروز می‌شود که دهـن‌دریده‌تر و در فحاشی و هتاکی و آبروریزی گستاخ‌تر باشد.

روشن است که این راه حل هم، چیزی است در ردیف راه حـل اوّل، بلکه از آن هم ناپسندتر می‌باشد؛ زیرا هم نشانهٔ سست‌عنصـری طـرفین اختلاف و ناتوانی آن‌ها در برخورد صریح و نبرد با قدرت است، هـم از نظر آسیب‌های گوناگون اجتماعی از راه اول پرآسیب‌تر.

قرآن، هتاکی و بدزبانی را، مطلقاً، نمی‌پسندد، مگر در مورد کسی که بـر او ستم رود و فریادرسی نیابد. در این صورت، حداقل عکـس‌العملـی که می‌تواند نشان دهد، این است که داد و فریاد کند و ظالم را رسوا سازد:

«لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعاً عَلِيماً »[۳]

خدا، بدگویی علنی و همراه با داد و فریاد را دوست ندارد، مگر آن‌که کسی بر او ستمی رفته باشد. خدا همواره شنوا و دانا بوده است.

۳. مرور زمان

آن‌جا که طرفین دعوا، حتی مال و نیروی داد و فریاد هـم نداشته باشند، کار را به عامل «مرور زمان» وامی‌گذارند، شاید به این امید که بـا گذشت زمان حقانیت آن‌ها روشن شود و حق به حقدار بازگردد.

این راه‌حل، غالباً راه‌حل ضعفا و گاه هم راه‌حل اقویای زیرک و زرنگ است، ولی به هر حال، راه حلی است که کم‌تر به نتیجـهٔ صـحیح مـی‌رسد، بلکه، غالباً، در جهت عکس مؤثر واقع می‌شود؛ یعنی سبب می‌شود که حق و حق‌دار هر دو فراموش و در بایگانی غبارآلود تاریخ مدفون شوند. گـاه هم مرور زمان، در حقیقت فرصت‌دادن بیش‌تر به موریانـهٔ اخـتلاف است، تا همهٔ پیوندهای اجتماعی را که میان طرفین اختلاف وجود داشته، بخورد و آن‌ها را نسبت به هم به کلی بیگانه و دشمن کند.

۴. داوری

با پیشرفت انسان در زندگی اجتماعی و رسیدن او به این مرحلـه که بـه رویدادهای اجتماعی، بهتر و بیش‌تر بیندیشد و از تجارب گذشته بـرای ساختن آینده بهتر استفاده کند، زمینه برای آن فراهم شد که بـرای حـل اختلاف، به‌جای استفاده از قدرت شخصی، یا هتاکی و آبروریزی، یا مـرور زمان، از «داوری» استفاده شود؛ یعنی طرفین دعـوا اخـتلاف را نـزد «داور» برند و تسلیم نظر و رأی او گردند.

آیا اوّل‌بار، داوری صورت دخالت رئیس خانواده، یا رئیس کلان و قبیله در حل اختلاف میان اعضای خانواده یا افراد کـلان و قبیلـه را داشته، بعد به صورت قبول داوری کاهن یا نظیر آن، در حل اختلاف میان قبایل درآمـده و سپس مراحل تکاملی خود را طی کرده است، به مرحلهٔ کنونی رسیده است؟

آیا اوّل‌بار، ضعیفان به فکر استفاده از این راه‌حـل افتـاده‌انـد، تـا در برابـر زورگویی اقویا پناهی داشته باشند، یا اقویا به فکر استفاده از آن افتاده‌اند، تا به کمک قاضی دست‌نشانده آسان‌تر به حقوق ضعیفان تجاوز کنند؟

آیا رشد فکری جامعه، سبب شده که برای حل اختلافات، از وسیله‌ای استفاده کند که برای همه مصیبت‌بار نباشد، یا این موضـوع ابتکـاری است از اندیش‌مندان جامعه، برای حل مشکلی که جامعهٔ بشری را با آن روبـه‌رو دیده انـد؟ یا چاره‌ای است که عشق به حق و عدل و دفاع از مظلوم، فراراه جامعه یا رهبران اندیش‌مند اجتماعی نهاده است، یا سرچشمه و منشأ دیگری دارد؟

تعیین این نقطهٔ شروع و سیر تکامل آن‌را بهتر است به آینـده موکـول و مشتاقان این بحث را به کتاب‌ها و مقاله‌هایی که در این زمینـه نوشته شده، راهنمایی کنیم.

آن‌چه یادآوری آن ﻻزم است، این است که در ارجاع اختلاف بـه داور دو انگیزهٔ اصلی می‌تواند مؤثر باشد : یکی علاقهٔ فطری انسان به دفاع از خود و حقوق خود، علاقه‌ای که حتی در کلّیه، یا بسیاری از جانـداران دیگر نیز هست، و دیگر عشق و علاقهٔ انسان با فضیلت، بـه اقامـهٔ حـق و عدل و کاستن از آسیب‌هـای اجتمـاعی، که در راه‌حـل‌هـای نـامطلوب اختلاف به آن‌ها اشاره کردیم.