ثابت‌ها، منشأ احکام اوّلیه*

نمونه‌ای از عمده‌ترین اصول ثابت که منشأ احکام اولیّه می‌باشند، به قرار زیر است:

۱. ثابت‌ها در ارتباط انسان با خویشتن

۱.۱ ثابت‌ها در ارتباط انسان با خویشتن‌ «آن‌چنان‌که هست‌»

انسان در هر حال که باشد، دارای ثابت‌هایی است. خواه به آن‌ها آگاهی داشته باشد یا نه، البته در صورت آگاهی به آن‌ها، در تنظیم ‌«حیات معقول‌» خود موفق‌تر می‌گردد.

اصول ‌عمدهٔ این ثابت‌ها به قرار زیر است:

۱.۱.۱. اصل صیانت ذات. ریشه‌دارترین ثابت‌ها، صیانت ذات است که با سه اصطلاح‌ معروف: حبّ ذات، حبّ بقاء و حبّ حیات) مورد بررسی قرار می‌گیرد. این حقیقت‌ یا اصل ثابت، ‌بر سه قسم عمده تقسیم می‌گردد:

قسم یکم، صیانت ذات در حیات طبیعی….

قسم دوم، صیانت ذات در حیات مطلوب در زندگی جمعی…

قسم سوم، صیانت تکاملی ذات است….

۱.۱.۲. انسان، جانداری است دارای دو بعد: مادّی و معنوی…. این یک حقیقت و اصل ثابت است. هر مکتب‌ فلسفی و هر روش علمی و طرز تفکّری این حقیقت را نادیده بگیرد، انسان را ناقص ‌مطرح نموده و هر سخنی را که بر مبنای تک بعدی مادی فقط، یا معنوی فقط مطرح ‌نماید، مستند به اساس علمی و واقعی نخواهد بود….

۱.۱.۳. اصل حیات شایسته. با دقّت در دو اصل یکم و چهارم (اصالت صیانت ذات و اصالت کرامت و شرف انسانی) این اصل اثبات می‌شود که اصل حیات شایسته از اصیل‌ترین و پایدارترین اصول است که می‌تواند منشأ احکام اولیّه ثابت ‌بوده باشد. معنای ‌این اصل چنین است که حیاتی که مطلوب ذاتی انسان‌ها است، حیات مقرون به شرف و کرامت و حیثیت است، نه حیات ذلیلانه و خوار و پست.

۱.۱.۴. انسان دارای کرامت و شرف ذاتی است؛ یعنی خداوند انسان را موجودی‌آفریده است که دارای شرف و حیثیت ذاتی است، هرگز قابل تغییر نیست، مگر این‌که ‌خود انسان به‌جهت ارتکاب جرم، شرف و حیثیت ذاتی خود را از دست‌بدهد، یا با کسب ‌اخلاق فاضلهٔ انسانی، به کرامت و شرف اکتسابی نیز نائل آید….

۱.۱.۵. اصل آزادی مسؤولانه. بر خلاف کسانی که آزادی را به‌طور مطلق از اصول ثابته ‌می‌دانند، با نظر به همهٔ ابعاد شخصیت انسانی و انواع ارتباطات انسان‌ها با یکدیگر، این ‌پدیده (آزادی) حتماً باید مقیّد به قید مسؤولانه باشد؛ زیرا آزادی به مفهوم مطلق، نه تنها قابل تحقّق نیست، بلکه از یک جهت‌، خود موجب از بین رفتن خود می‌باشد؛ زیرا اگر آزادی، مربوط به هوی و هوس و اشباع غرایز حیوانی باشد، هم آزادی شخصیت را که‌ آزادی معقول و ارزشی است از بین می‌برد و هم مزاحم آزادی دیگر افراد جامعه‌ می‌باشد.

۱.۱.۶. اصل ضرورت تعلم و تربیت‌پذیری. منشأ این اصل ثابت و نیاز پایدار، یک امر بدیهی است و آن این است که همهٔ افراد انسانی وقتی که گام به این دنیا می‌گذارند، هیچ ‌شکل و کیفیت ‌خاصی که غیرقابل تغییر باشد با خود نمی‌آورند. در صورتی‌که اصول و اهداف حیات فردی و اجتماعی انسان‌ها دارای ماهیت و مختصات معینی می‌باشند؛ لذا برای آماده شدن به تطبیق حیات بر آن اصول و مسیر و اهداف، تعلیم و تربیت ضرورت ‌ثابت دارد.

۱.۱.۷. اشتیاق جدی انسان برای وصول به کمال…. ‌کمال‌جوئی در ذات انسان‌هایی که از مغز و روان معتدل برخوردارند، حقیقتی است ثابت، ‌در نتیجه احکام مربوط به آن مانند وجوب فهم و شناخت معنای کمال و وجوب ارشاد مردم برای دریافت و تحصیل آن، از جهت آماده کردن وسایل و مقدّمات آن، احکامی ‌است اولیّه و ثابت.

۱.۱.۸. فرهنگ‌گرایی…. آن عدّه از احکام اسلامی که زندگی با فرهنگ پویا و هدف‌دار را در مسیر «حیات‌معقول‌» مطلوب معرفی می‌کند، احکام اولیّه و ثابت می‌باشند؛ زیرا علت گرایش به چنان‌ فرهنگ در انسان کاملاً ریشه‌دار است و کسانی که چه در گذشته و چه در دوران معاصر، فرهنگ‌گرایی را از انسان منفی می‌دانند، یا معنای انسان را نمی‌فهمند و یا با مفهوم ‌فرهنگ آشنایی ندارند.

فرهنگ از دیدگاه اسلام محصول زندگی با حیات شایسته و کرامت و آزادی ‌مسؤولانه و احساس برین تکلیف است، ‌به اضافهٔ اخلاق نیکوی فردی و جمعی و با یک‌رنگی عقل سلیم و وجدان پاک و معرفت‌به آن‌چه که در زندگی در دو قلمرو مزبور با آن ارتباط داریم. منشأ احکام ثابت فرهنگ مزبور، اشتیاق جدی انسان به داشتن حیات شایسته….

۱.۱.۹. تمایل شدید برای دریافت موقعیّت در جهان هستی…. انسان باید بداند که این کیهان بزرگی که او در گوشه‌ای ناچیز از آن، به نام کرهٔ زمین ‌زندگی می‌کند بر مبنای حق آفریده شده است. حق در اصطلاح قرآن واقعیت ‌شایستهٔ ‌وجود است….

۱.۱.۱۰. نیاز انسان به پاسخ برای چهار سؤال اساسی که در رویاروی او قرار گرفته‌اند:

۱. من کیستم؟

۲. از کجا آمده‌ام؟

۳. به کجا میروم؟

۴. برای چه آمده‌ام؟