رزق و اندوخته‌ها*

اسراف، عامل اخلال‌گر همۀ شؤون اقتصادی و اجتماعی

در آن هنگامی که اسراف‌گری در جامعه‌ای رواج پیدا می‌کند، خودکامگانِ سودپرست، به بهانۀ آزادی برای ایجاد کالاهای تجملی، که تنها برای اشباع هوسرانی‌ها به‌درد می‌خورد، با ایجاد تقاضاهای مصنوعی، دست به انواع گوناگون از تبلیغات و عرضه آن نوع کالاها می‌زنند و به دنبال آن بخش‌های گوناگون به‌وجود می‌آورند. و چون به قول ارسطو: سوداگران هیچ حد و مرزی برای سودپرستی خود نمی‌شناسند، دست به افزودن بخش‌های تولید آن کالاها می‌برند، در نتیجه، هم موادی را که بالقوه می‌توانند در خدمت ابعاد اصیل ضروری انسان‌ها شکل بگیرند، تباه می‌سازند و هم خسارت‌ها و اختلالات منحرف‌کننده را به حیات مردم وارد می‌سازند، و هم تلاطم‌ها و دگرگونی‌های مؤثر در وضع کار و بها و سود و مزد در تولید کالاهایی که مربوط به نیازمندی‌های حیاتی انسانهاست، به‌وجود می‌آورند….

اسراف، پدیده ای است که در دو شکل می‌تواند جامعه را به تباهی بکشاند، یکی از این دو شکل عبارت است از: بطر (طغیان‌گری به‌وسیلۀ ثروت)، شکل دوم عبارت است از: ترف (خودکامگی در مستهلک ساختن مال).

شکل یکم. در قرآن مجید چنین آمده است:

وَكَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعِيشَتَهَا

سورۀ قصص، آیۀ ۵۸

و چه بسیار جوامعی را که به‌وسیلۀ ثروت، طغیان‌گری می‌کردند، هلاک ساختیم.

منشأ طغیان به‌وسیلۀ ثروت، ناشی از این است که دارندۀ ثروت نمی‌داند که رکن حیات مادی انسان‌ها، کار و کالائی است که به‌وجود می‌آورند و می‌خواهند حیات خود را به‌وسیلۀ آنها تأمین نمایند، یا می‌داند ولی قدرت‌طلبی او نمی‌گذارد مطابق درک خود، درباره وسایل حیات مردم، عمل نماید، در نتیجه، مال و ثروت را در اخلال به عدالت اجتماعی به‌کار می اندازد. پس در حقیقت، چنین شخصی نخست اسراف‌گر می‌شود، سپس به طغیان‌گری آغاز می‌کند.

شکل دوم. ترف (خودکامگی در مستهلک ساختن مال)

در آیات متعددی از قرآن، نابودی جوامع را به ترف، مستند می‎دارد، از آن جمله:

وَكَمْ قَصَمْنَا مِنْ قَرْيَةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَأَنْشَأْنَا بَعْدَهَا قَوْمًا آخَرِينَ. فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنَا إِذَا هُمْ مِنْهَا يَرْكُضُونَ. لَا تَرْكُضُوا وَارْجِعُوا إِلَى مَا أُتْرِفْتُمْ فِيهِ وَمَسَاكِنِكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْأَلُونَ….

سورۀ انبیاء، آیه‌های ۱۱-۱۶

چه بسیار جوامعی را که مردمان‌شان ستمکار بودند، دَر هم شکستیم و پس از آنان گروهی دیگر به‌وجود آوردیم و هنگامی که مردم ستمکار، بلای شکننده را که ما برای آنان فرستاده بودیم احساس کردند، پای به فرارگذاشتند. [به آنان گفتیم:] فرار مکنید و برگردید به همان‌جا که در تباه کردن مال، خودکامگی‌ها کرده‌اید، برگردید به مسکن‌های خویش باشد که مسؤول، قرار بگیرید…

….

توضیح: پیش از آیۀ فوق [انبیاء، آیات ۱۱تا ۱۶] مطرح کردیم، مسیر علیت خودکامگی در تباه کردن مال را بر مجرای قانون دائمی مشیت الهی توضیح می‌دهد: ستمکاری و تباه‌کردن مال، جامعه را به نابودی می‌کشاند؛ زیرا ضد قوانین جهان هستی و حیات انسان‌هاست. پس معنای ستمکاری وخودکامگی در تباه ساختن مال، در حقیقت، به بازی گرفتن قوانین جهان هستی وحیات انسان‌هاست که جلوه‌گاه مشیت خداوندی می‌باشند، درصورتی‌که آسمان و زمین و آن‌چه در آنهاست برای بازی آفریده نشده‌اند. هیچ بیان واستدلالی در هیچ‌یک از مکتب‌های بشری دربارۀ لزوم محاسبه و نظم در حیات و مواد مفید و کار ارزنده برای آن، به این جدیت و عظمت، مطرح نگشته است. تجارب تاریخی و مشاهدات عینی، به‌خوبی اثبات می‌کنند در هر جامعه‌ای که هدف‌گیری‌های افراد و گروه‌هایش کام‌جوئی مادی و تباه‌ساختن نعمت‌های الهی، که با وسیلۀ نیروهای فکری و عضلانی و استهلاک حیات به‌وجود می‌آیند بوده باشد، دیر یا زود، در معرض نابودی قرار می‌گیرد. این پدیدۀ اجتماعی، متکی به یک دلیل روشن است و آن این است که هر پدیده‌ای که آدمی را به عنوان هدف به خویشتن جلب می‌کند، انگیزه‌های فعالیت‌های روانی و مغزی و عضلانی آن انسان را در اختیار خود می‌گیرد و مقام رهبری برای او پیدا می‌کند. به عنوان مثال: کسی را که علم، یا پول، یا مقام، به عنوان هدف، جلب می‌کند، بدون تردید، آن هدف، به مثابه فرماندۀ شخصیت، که خود فرمانروای همۀ فعالیت‌های انسانی است، بر می‌آید، لذا به‌طور طبیعی، همۀ قوای روانی و مغزی و عضلانی شخص، در آن هدف، متمرکز می‌گردد. با نظر به این اصل است که می‌توان گفت: برای شناخت یک انسان یا یک جامعه، شناسائی هدف‌گیری‌های آنها، بسیار ضروری است. بنا بر این دلیل، هنگامی‌که کام‌جویی مادی، هدف قرار می‌گیرد، خودکامگی از درون آن بر می‌آید؛ زیرا کام‌جویی پدیده‌ای است که حداکثرِ سود و لذت را برای خود می‌خواهد و خودکامگی معنائی جز سودجویی و لذت‌پرستی ندارد. و هنگامی‌که خودکامگی توجیه‌کنندۀ حیات و شخصیت آدمی می‌گردد، حتی ضروری‌ترین قوانین جهان و انسان در هر شکل که بوده باشد، از قدرت تحریک می‌افتد و برای انسان خودکامه، جنبۀ مسخره‌ای پیدا می‌کند. این همان دردی است که دوران معاصر ما را با نابسامانی‌های غیرقابل حل و فصل روبه‌رو ساخته است. هدف‌گیری خودکامگی نخستین قربانی که می‌دهد، فعالیت‌های فکری و عضلانی و انرژی‌های حیات اقتصادی است، که قربانی شدن بقیه شؤون حیات انسان‌ها را به دنبال خود می‌آورد.