ویژگی‎هایی از بانکداری اسلامی*

می‌توانیم ویژگی‌های اصلی بانکداری جدید، که بر اساس اصول پیشین، معین می‌شوند را به صورت زیر خلاصه کنیم:

الف. گرایش به استفاده از درآمدِ عنصرِ کار انسانی در فعالیت‌های بانکی و در مقابل، گرایش محدود به درآمد عنصر سرمایه.

در حالی‌که بانکداری ربوی، بر مبنای ویژگی‌های نظام سرمایه‌داری فعالیت می‌کند و همۀ درآمد آن نیز از همین طریق است، بانک بدون ربا تمایل دارد تا بر ویژگی عامل بودنِ خویش، تأکید کند و درآمد مستمر خود را از این طریق، کسب نماید. این گرایش، در تأکید بانک بدون ربا بر دریافت کارمزد، به‌خاطر اجرت کار، تلاش برای گسترش چارچوب درآمدی مبتنی بر حق‌العمل و از طرفی پرهیز از گرفتن بهرۀ قرض، با عنوان درآمد سرمایه و شبه آن، تبلور می‌یابد.

ب. گرایش به حفظ ماهیت واسطه‌گری و جایگاه قانونی آن در نقشی که بانک بین سپرده‌گذاران و سرمایه‌گذاران بازی می‌کند.

علی‌رغم این‌که شرایط جامعۀ ربوی حاکم بر بانک بدون ربا، اغلب بانک را از بروز گرایش‌هایی که آن‌را تبدیل به یک واسطۀ مالی کامل کند، باز می‌دارد؛ امّا به هر حال، واسطه‌گری بانکِ بدون ربا به شکلی از اشکال را مانع نمی‌شود. از این رو، بانکِ بدون ربا، کم‌ترین تغییرات را از نظام بانکی سنتی می‌پذیرد و برای مسلمانان، الگویی ارائه می‌کند که در چارچوب همین تغییرات ـ گرچه که احیاناً در سطحِ نظری باشد ـ حرکت می‌کند. حد این تغییرات، التزام بانکِ بدون ربا به احکام شریعت اسلام و حدود الهی می‌باشد.

ج. آمادگی برای تحمل سختی‌ها در راه ترویج روح اسلام از طریق نظام بانکداری بدون ربا.

در شرایطی که بانک برای موفقیت، نیاز به کسب مقداری سود دارد، آمادگی گذشتن از بخشی از سود و یا تحمل ریسک داشته باشد. زیرا مسؤولان بانکِ بدون ربا، هنگامی که می‌خواهند الگوی جدیدی را که در آن بعضی از ارزش‌های رسالت اسلامی و روح عظیم اسلام، نمایش داده می‌شود، به عالم ارائه کنند، ناگزیرند که با ماهیت رسالت‌محور و دفاع اعتقادی خود، طبیعت اقتصادی خویش را کنترل کند. در نتیجه، دائماً این احساس به آنها دست می‌دهد که کاری که انجام می‌دهند، تنها یک کار اقتصادی انتفاعی نیست، بلکه علاوه بر آن، راهی از راه‌های جهاد در تحمل بار مشکلات رسالت و امکانات برای نجات امت از سیطرۀ کفر و تشکیلات‌اش می‌باشد و هر جهادی نیاز به فداکاری دارد و بر مجاهد لازم است تا فداکاری و ایثار نماید.

بانکِ بدون ربا، در راستای انجام این رسالت عظیم، در جهانی که به ربا افتخار می‌کند، لازم است تا نه تنها ارقام بالای سود مادی را کسب کند، بلکه باید سودهای آن ناشی از فعالیت‌هایی باشد که در آن، ترجیحِ رسالت آسمانی بر زمینی، محقق شده است. چنین بانکی، لازم است تا دشواری‌های کار را تحمل کند و از بعضی سودهای حاصل از سپرده‌گذاران و سرمایه‌گذارانی که فضای رسالت‌محور بانک را درک نمی‌کنند و از تلاش اندیشمندان بانکداری بدون ربا، در ارائۀ الگوی جدیدشان به عالم، بی‌خبرند بگذرد.

د. رقابت بانکِ بدون ربا از طریق روش فرید و شریف «قرض بدون بهره» در جهانی که نظام ربا و قرضِ با بهره، سراسر آن‌را سیاه کرده است.

اجرای ایدۀ بانکداری بدون ربا در این رقابت، مبتنی بر تفاوت‌های فعالیت‌ بانکِ بدون ربا در وضعیت خاص ناشی از نظام ربوی در جهان است.

در حالی‌که، بانکِ بدون ربا از اعطای قرض با بهره به اشخاص حقیقی و حقوقی به خاطر پرهیز از ربا خودداری می‌کند، به خودش این اجازه را می‌دهد که در بانک‌های اشخاصی که اعتقاد به اسلام ندارند، یا در بانک‌های کشورهای غیراسلامی سپرده‌گذاری کند و بهره دریافت کند.

بانک، مانند قرض‌دهنده‌ای است که از قرض‌گیرنده بهره نمی‌گیرد، ولی خودش همچون یک سپرده‌گذار در بانک‌های ربوی، سپرده‌گذاری می‌کند و بهره دریافت می‌کند. علت واقعی آن، این است که وضعیت موجود برای بانکِ بدون ربا، حرج آورده است و آن‌را مجبور می‌کند تا برای برقراری نظام بدون ربا تلاش نماید.

توجیه فقهی آن نیز مبتنی بر اساس تعدادی از احکام است. در رأس آنها نظر فقیهی است که قائل به جواز معاملۀ ربوی با کافر غیرذمّی و گرفتن ربا از اوست و این نظری است که علمای مذهب شیعه به اتفاق قبول دارند و بعضی از علمای اهل تسنن، همچون امام مذهب حنفی نیز، آن‌را قبول نموده‌اند.