معنای دیالکتیک

آن‌چه ما از اوّل تا این‌جا عمل کردیم، یک دیالکتیک بود؛ یعنی، در این جلساتی که طی این چند هفته در خدمت شما بودیم و درباره شناخت بحث می‌کردیم، مشغول دیالکتیک‌کردن بودیم. دیالکتیک، از نظر اصل کلمه، یعنی گفت‌وگوی متقابل کاوش‌گرانهٔ روشن‌گر و بارور. بر همین مبناست که می‌گویم: ما در این چند هفته، واقعاً، دیالکتیک می‌کردیم. ما در زبان فارسی اصطلاحی داریم که درست با دیالکتیک منطبق است. ریشهٔ این اصطلاح، عربی است، امّا آن‌قدر در فارسی به‌کار رفته که دیگر برای ما فارسی شده است. این کلمه «مباحثه» است.

همان‌طور که می‌دانید، مباحثه از ریشهٔ «بحث»، به معنای کاوش است. البته ما تعبیر «بحث و گفت‌وگو» را به‌کار می‌بریم (و این دو را مترادف به کار می‌گیریم) ولی ریشه و معنای اصلی بحث،‌ «کاویدن» است:

«فبعث الله غراباً یبحث فی الارض»؛ (در داستان هابیل و قابیل)

خداوند، کلاغی را فرستاد که با پنجهٔ پا، یا نوک خود، زمین را می‌کاوید تا چیزهایی را که پنهان است کشف یا آشکار کند.

بحث یعنی «کاویدن» و «کاوش‌کردن» برای آشکارکردن چیزهای نهانی و پنهان‌شده. «مباحثه» یعنی این‌که دو نفر به کمک یکدیگر، به بحث و کاوش بپردازند: کندوکاو مشترک؛ کندوکاو و کاوش به کمک یکدیگر. این معنای مباحثه است. پس، دیالکتیک همان مباحثه است.

آداب مباحثه

البته می‌دانید، مباحثه باید واقعاً با روحیهٔ کاوش‌گرانه توأم باشد. آن چیزی که الآن در میان ما خیلی معمول است، بیش‌تر روحیه پرخاش‌گرانه و حرف خود را به کرسی‌نشاندن است. اصطلاح عربی این عمل «مجادله» است. مجادله یعنی: به ستیز با یکدیگر پرداختن و جدل‌کردن. جدل، یعنی ستیز. غالب بحث‌های مردم مجادله است: این، یک مطلب را قبول دارد و آن، مطلبی دیگر را؛ می‌نشینند با هم حرف می‌زنند، اما نه این به حرف آن گوش می‌دهد، نه آن به حرف این. هر یک منتظر است آخرین حرف از دهان دیگری خارج شود، تا حرف خود را شروع کند. وقتی هم یکی مشغول سخن‌گفتن است، دیگری حرف‌های خود را مرتّب می‌کند و در این اندیشه است که چه پاسخی بدهد. ذهن هیچ‌کدام متوجّه فهمیدن حرف دیگری نیست؛‌ بلکه فقط به مات‌کردن طرف مقابل می‌اندیشد….

به هر حال این چیزی که الان رواج دارد، مجادلهٔ بدی است؛ یعنی طرفین، اصلاً، درصدد کاوش از حق و حقیقت نیستند، نه این امید دارد که از حرف‌های طرف مقابل حقّی برایش روشن شود، نه آن امید دارد و حاضر است به این دید بنگرد که حرف‌های این طرف ممکن است در جهت فهمیدن حق به او کمکی کند. هر کدام فکر می‌کنند، حقّ همان است که خودشان فهمیده‌اند؛ فقط با هم کُشتی می‌گیرند، تا ببینند کدام‌یک دیگری را زمین می‌زند. این می‌شود مجادله. ولی مباحثه این‌طور نیست. معنای مباحثه این است که من فکر می‌کنم چیزهایی را فهمیده‌ام و برای شما می‌گویم؛ ‌هم‌چنین فکر می‌کنم که شما هم چیزهایی فهمیده‌اید؛ لذا با دقّت به حرف شما گوش می‌کنم، بدان امید که از جمع‌بندی گفته‌های خودم و گفته‌های شما مطلب کامل‌تر و جامع‌تری به‌دست آید. سِیر مباحثه عبارت است از اثبات: من حرفی دارم و حرفم را ثابت و درست می‌دانم، آن‌را برای شما به‌صورت یک اثبات بیان می‌کنم. شما اگر حرف من را قبول داشته باشید، آن را تأیید می‌کنید و مباحثه پایان می‌یابد؛ اما اگر شروع کردید به حرف‌زدن، معنایش این است که یا تمام حرف من، یا بخشی از آن‌را قبول ندارید؛ بنابراین، حرف من را نفی می‌کنید، به‌صورت کامل، یا به‌صورت ناقص. اما اگر مباحثه باشد و نه مجادله اثبات من و نفی شما، باید به نتیجه سومی برسد که کمالات حرف من را دارد، کمالات حرف شما را نیز دارد و نسبت به هر دو، کامل‌تر و جامع‌تر است. حتی، به تعبیر دقیق‌تر،‌ لازم نیست شما حتماً حرف من را نفی بکنید؛ بلکه در مقابل آن، نظر خودتان را بیان می‌کنید، و قصد هر دوی ما نیز این است که با این گفت‌وشنود، به یک نتیجه‌گیری برسیم که علی‌القاعده، باید کامل‌تر از حرف من و کامل‌تر از حرف شما باشد؛ یعنی عصاره و شیرهٔ دو حرف را به‌صورت کامل‌تر در بر داشته باشد. این معنای مباحثه است. از این رو باید در راه مباحثه‌ای به جمع‌بندی کامل‌تری رسید که عصاره و فشرده نظرات طرفین است. البته معمولاً  مباحثه‌ها، به این‌جا خاتمه نمی‌یابد،‌ بلکه پس از این جمع‌بندی نیز یکی از طرفین، همین جمع‌بندی را آغازی برای ادامه بحث قرار می‌دهد. پس از آن، دیگری، دومرتبه مطلب تازه‌ای را می‌گوید و این جریان، همین‌طور ادامه پیدا می‌کند. گاه در یک گفت‌و‌گوی یک‌ساعته، یا دوساعته، می‌بینید طرفین چندین بار، به جمع‌بندی‌های متعدّد می‌رسند و همان را نقطه شروع جدیدی برای بحث قرار می‌دهند. در این حال، طرفین دائماً مشغول دیالکتیک هستند. برای این مطلب به این سادگی، در زبان‌های فرنگی هم اصطلاحاتی وجود دارد. ما در این‌جا اصطلاحات آنان‌را نیز به جهت آشنایی ذکر می‌کنیم و معادل‌های فارسی آن‌ها را هم می‌آوریم.