ریشه‌های اساسی ثابت‌ها و ارتباط آن‌ها با متغیّرها

مباحث مربوط به ثابت و متغیّر و ارتباط آن‌دو با یکدیگر و همچنین مباحث مربوط به‌ ریشه‌های اصلی آن‌ها، از زمان‌های گذشته تاکنون، افکار عدّه‌ای از صاحب‌نظران را به خود جلب نموده است. بدیهی است که در این مورد، هم با نظریّات افراطی و [هم] تفریطی در تاریخ ‌فلسفه و دیگر معارف کلی رویارو می‌شویم. در برابر پارمنید که حرکت و تغیّر را منکر است، از یک طرف هراکلید و از طرف افراط‌گری نامعقول، سوفسطائی‌ها را داریم که ‌معتقد به هیچ‌گونه ثابت نیستند، ولی می‌دانیم که برای اثبات این‌گونه قضایای افراطی وتفریطی، که خلاف واقع می‌باشند، جز مغالطه و سفسطه، راهی دیگر وجود ندارد.

بدین‌جهت است که از طرح آن‌ها خودداری می‌کنیم و می‌پردازیم به اثبات این حقیقت که ‌حقایقی که در جهان هستی، با آن‌ها در ارتباط علمی و عملی قرار می‌گیریم، بر دو قسم عمده تقسیم می‌گردند: ثابت و متغیّر. هیچ‌گونه تردیدی نداریم در این‌که بشر از آغاز تاریخ معرفتی خود، در جست‌وجو و شناخت واقعیّات ثابتی بوده است که متغیّرات‌ محسوس، بر مبنای آن‌ها به جریان افتاده و قابل محاسبات علمی می‌باشند. اگر بشر، از راه ‌فطرت سلیم و عقل سالم و تتبّع و تحقیق حسی و تجربی، یقین به وجود ثابت‌ها در درون متغیّرها می‌نمایند، این مطلب، مورد قبول همهٔ صاحب‌نظران قدیم و جدید و شرق وغرب است. دلیل علمی این مطلب، وضوحِ کامل این حقیقت است که آن‌چه در عرصهٔ ‌جهان عینی در جریان است، جزئیات مشخّص و محدود و وابسته و غیرقابل تکرار است ‌و به‌ همین جهت است که هیچ موجود و پدیدهٔ عینی قابل صدق و تطبیق به بیش از خود آن موجود و پدیده نمی‌باشد. بنابراین، قانون (قضیه کلی) را که قابل تطبیق، بر همهٔ موارد ومصادیق خود باشد، نمی‌توان از محسوسات جزئی عینی و مشخّص جست‌وجو نمود. ازطرف دیگر، جریانات را می‌بینیم که بدون استثناء، از مجموعه‌ای معیّن از اشیاء (به عنوان ‌علّت) مجموعه‌ای دیگر به‌وجود می‌آید که معلول نامیده می‌شود و چنین نیست که هرچیزی از هر چیزی به وجود بیاید و چیزی شرطِ هست و نیست اشیاء نباشد. نتیجهٔ این دو قضیهٔ بدیهی این است که: ما وجود ثابت‌هایی را که متغیّرات، با استناد به آن‌ها در جریان‌اند، باید بپذیریم و الّا می‌توانیم ادّعا کنیم که همه‌چیز، در همه‌حال، از همه‌چیز، حتّی بدون هیچ ‌علّتی ممکن است ‌به وجود بیاید! اندیشیدن برای پاسخ‌گویی به این‌گونه خرافات، بدترین ظلم به مغز و روان است. حتّی هراکلید که می‌گوید:

«من دوبار به یک رودخانه وارد نشده‌ام‌»

آتش را یک حقیقت ثابت و ابدی می‌داند.

مسألهٔ بعدی که در این مبحث‌ وجود دارد، رابطهٔ متغیّرها با ثابت‌ها است. توضیح و حل این رابطه، افکارِ عدّه‌ای ‌قابل توجّه از صاحب‌نظران را به خود جلب نموده است. اشکال مسأله و به عبارت مناسب‌تر، معمای مسأله در این است که ثبات با تغیّر [و ثابت ‌با متغیّر] تقابلِ تضاد به معنای معمولی آن ‌دارند. معنای ثابت، چیزی است که دگرگون نمی‌شود، معنای متغیّر چیزی است که دگرگون ‌می‌شود و آن‌چه که در عرصهٔ گستردهٔ عالم طبیعت در جریان است، متغیّر است، اگر چه از نظر نمودِ فیزیکی، سکون و ثباتِ هزارساله را داشته باشند، بنابراین، ثابت‌هایی که مستند قوانین کلّی هستند، نمی‌توانند در جهان عینی که جزئیات و متغیّرند، وجود داشته باشند.

پس این ثابت‌ها کجا هستند؟ و رابطهٔ آن‌ها با متغیّرها چیست؟ سه نظریه برای حلّ معما در نظر گرفته شده است:

نظریه یکم، مُثُل افلاطونی است و معنای آن این است که حقایق اصلی و واقعیات، ‌فوقِ محسوساتِ متغیّر عالم طبیعت است، و آن حقایق، اصیل و ثابت‌اند و محسوساتِ متغیّر، سایه‌های آن‌ها می‌باشند.

نظریه دوم، می‌گوید: ما واقعیاتی به عنوان ثابت‌ها نداریم، و آن‌چه که در عالم ‌محسوس در جریان است، به‌طور مکرّر در ذهن بشر منعکس می‌شود، و بشر، قانون کلّی را از تکرار آن انعکاسات ذهنی، انتزاع می‌نماید. این نظریه، با توجّه به این‌که نظم جاری در عالم‌هستی که منشأ بروز قوانین در ذهن ماست، واقعیّتِ خارج از ذهن ما دارد، چه ما باشیم ‌و چه ما نباشیم، نظم جاری در عالم طبیعت، همهٔ متغیّرات را اداره می‌کند.

نظریه سوم، که بی‌شباهت به نظریهٔ مُثُل افلاطونی نیست، همان است که جلال الدین ‌محمد مولوی به‌طور واضح مطرح نموده است:

معنای این نظریه، عین مُثُل افلاطونی نیست؛ زیرا به احتمال قوی، منظور مولوی این است که‌ اصل ثابت‌ها، حقایق ماوراء طبیعی هستند که متغیّرات را اداره می‌کنند، امّا این‌که نسبت ‌آن‌ها با متغیّرات، نسبت اجسام با سایه‌های آن‌ها باشد، قطعی نیست.