قوانین مداری و مرحله‌‏ای‏ اسلام*

… اگر این اصل کلی ثابت شد که واقعاً زندگی بشر، یک جنبه‌های ثابت و کلی دارد که حکم مدار حرکت را دارد و یک جنبه‌های متغیر که حکم مراحل حرکت را دارد[۱]، آن شرایطی که مدار یعنی مسیر حرکت را در زندگی بشر تعیین می‌کند باید ثابت بماند؛ اما اگر شرایطی است مربوط به مرحله زندگی، باید تغییر کند.

ما راجع به اسلام باید ببینیم که آیا توجه اسلام به مسیر و مدار زندگی بشر و به کادر زندگی و کادر حرکت است یا به مرحله‌ها؟

می‌بینیم یک سلسله از قوانین معمولی ما، قوانین مداری است، نه قوانین‌ مرحله‌ای. گفتیم که مقررات اسلام، یا به روابط انسان با خدا مربوط است، یا به روابط انسان با خودش، یا به روابط انسان با طبیعت و یا به روابط انسان با افراد اجتماع.

در روابط انسان با خدا، از آن جهت که مربوط به خدا می‌شود، هیچ‌گونه تغییری پیدا نمی‌شود، و در آن‌چه هم که مربوط به انسان است، آن‌چه که روح این مطلب را تشکیل می‌دهد، باز تغییر نمی‌کند. بله، در شکل‌اش تغییراتی پیدا می‌شود که تابع شرایط است و ما می‌بینیم خود اسلام هم این تغییرات را قائل شده است، مثل نماز.

می‌گوید: نماز بخوانید، ولی بعد می‌گوید: نماز ایستاده بخوانید؛ اگر نمی‌توانید، نشسته بخوانید؛ نمی‌توانید، به پهلوی راست بخوانید؛ نمی‌توانید، به پهلوی چپ بخوانید؛ نمی‌توانید، مستلقیاً بخوانید؛ آن‌را هم نمی‌توانید، با اشاره بخوانید. هرچه که شرایط تغییر می‌کند، هیکل نماز هم تغییر می‌کند.

فقها معتقدند، نماز «غرقی‌» واقعاً نماز است، نه چیزی به‌جای نماز؛ یعنی آدمی که در حال غرق شدن است و تلاش می‌کند خودش را نجات بدهد و نمازش فقط صورت اشاره دارد ـ نه رکوع دارد، نه سجود، نه قراءت و نه چیز دیگر ـ نمازش واقعاً نماز است. اصلًا نماز، یک ماهیتی است که افرادش این‌قدر تغییر پیدا می‌کند، شکل فردش این‌قدر عوض می‌شود؛ یعنی رکوع و سجود و غیره، شکل نماز است، نه روح نماز. نماز دو رکعتی واقعاً نماز است، نه جانشین نماز چهار رکعتی، چنان‌که نماز چهار رکعتی واقعاً نماز است؛ یعنی برای یک کسی نماز چهار رکعت است، برای یک کسی دو رکعت؛ برای یک کسی نماز، ایستاده است، برای یک کسی نشسته؛ برای یک کسی نماز با وضو است، برای یک کسی نماز با تیمّم است.

فقها، مسأله‌ای دارند به نام «اِجزاء» و آن این است که آیا نمازی که ما به‌صورت اضطرار می‌خوانیم، جانشین نمازی که به صورت اختیار باید بخوانیم، هست یا نه؟ اگر خواندیم، بار دیگر باید اعاده کنیم یا نه؟ می‌گویند نه، چرا اعاده کنیم؟ این نمازی که تو با تیمّم به‌جای آن نماز می‌خوانی، این‌جور نیست که نماز نباشد و عجالتاً چیز دیگری است، بدل آن و خود نماز به گردن‌ات مانده. اصلًا نماز آن آدم، نماز با وضو است، نماز این آدم نماز با تیمّم، این اگر با وضو باشد برایش نماز نیست.

در روابط انسان با خدا، هرچه شرایط تغییر کند، بعضی قسمت‌ها که مربوط به بشر است، تغییر می‌کند که یک مثال عرض کردیم. مثال دیگر سفر است. در قدیم، می‌گفتند سفر چهار فرسخی، سفر است. ولی ‌امروز که شرایط تغییر کرده، این شبهه پیش می‌آید که چرا سفر چهار فرسخ باشد؟ البته این یک مسألهٔ صددرصد قطعی نیست که مسافتی که سفر انسان را به حدی می‌رساند که روزه را باید افطار کرد و نماز را باید [شکسته خواند] حتماً چهار فرسخ است. این یک مسألهٔ اجتهادی است و در فقه شیعه (احادیث شیعه) به سه عنوان بیان شده است‌[۲]. پرسیده‌اند: انسان چه مقدار مسافرت کند نمازش شکسته می‌شود؟ گاهی جواب داده‌اند: چهار فرسخ (که رفت و آمد هر کدام چهار فرسخ و در واقع هشت فرسخ می‌شود). گاهی جواب داده‌اند: مسیر یک بَرید[۳]، مسافتی که یک برید در یک روز می‌رود، که همین قدر بوده است. در بعضی روایات دیگر گفته‌اند: مَسیرةُ یوْمٍ‌ مسافرتی که یک روز وقت را اشغال می‌کند.

[فقها] گفته‌اند یکی از این سه تا ملاک است: یا چهار فرسخ ملاک است یا مسیر یک برید و یا مَسیرةُ یوْمٍ. احتمال برید خیلی ضعیف است. یا یک روز مسافرت ملاک است یا هشت فرسخ رفت وآمد، و هشت فرسخ، مساوی بوده با مسیر یک روز.

حال اگر تغییری رخ داد؛ یعنی مسیر یک روز، دیگر هشت فرسخ نیست، صد فرسخ است، دویست فرسخ است. این احتمال هست که آن‌چه در سفر ملاک اصلی است «مَسیرةُ یَومٍ» باشد. در آن روز که گفته‌اند هشت فرسخ، به این جهت بوده که هشت فرسخ مصداق «مسیرة یوم» بوده است. پس اگر وسایل مسافرت تغییر کرد و «مسیرة یوم» از هشت فرسخ به هشتاد فرسخ و هشتصد فرسخ و هشت هزار فرسخ رسید، ما باید تابع «مسیرة یوم» باشیم. اگر کسی چنین حرفی بزند، این حرف ضد اسلام نیست، یک حرف اجتهادی است.